اصول اعتقادی وجهان بینی دینی امام اعظم ابوحنیفه نعمان

٢٨ سنبله (شـهریور) ١٣٨٩

حضرت ابوحنیفه نعمان فرزند ثابت فرزند زوطی فرزند مرزبان ثابت ، خوارزمی بسطام فقیـه و متکلم شـهیر اسلام و پایـه‌گذار مذهب حنفی ــ  قدیمـی ترین مذهب  ، از مذاهب چهارگانـهٔ اهل سنت است.

امام اعظم ابوحنیفه نعمان درون سال ( 80 هـ . خوارزمی بسطام ق ./ 699 م. خوارزمی بسطام ) درون دورۀ حکومت عبدالملک فرزند مروان اموی ،  درون شـهر کوفه متولد ودرسال ( 150 هـ.ق./ 767 م.) دربغداد وفات نمود .

 

زمانیکه آل عباس درون سنـه 132 هجری مالک تاج و تخت سلطنت اسلامـی شد بعد از چهار سال حاکمـیت ابوعباس سفاح ، درون سنـه 136 هجری بجای او برادرش ابو جعفرمنصور عباسی تخت نشین گشت .

اعمال سیـاست استبداد و خون ریزی دوران سلطنت سفاح و منصور عباسی و قلع و قمع خاندان سادات و علوئین کـه از طایفه  ممتاز عرب بودند ؛ کامـیابی بیشتر سیـاسی نصیب منصورعباسی گردید.

 

وی کـه مرکز خلافت اش بغداد بود بعد از این پیروزی و برانداختن دشمنان سیـاسی اش توجه خویش را بسوی اشخاص مشـهور و مـهم نیز معطوف نمود ، چنانیکه درون سال 137 هجری قمری با حیله وتزویر ، سالار مقاومت ابو مسلم خراسانی بنیـان گذار دولت عباسیـان را بقتل رسانید .

 

و بـه این سلسلۀ بعدآً مکتوبی بنام امام اعظم ابو حنیفه نعمان کـه در کوفه اقامت گزین بود ارسال کرد واو را بنزد خود طلب داشت . اگرچه منصور از مدتی کـه شـــهـرت امام اعظم ابو حنیفه را واقف شده بود ، خیـال کُشتن اورا داشت ، چون بهانـه نداشت برقتلش موفق نمـی شد .

همـینکه امــــام ابوخنیفه بدربار منصورعباسی احضار یـافت ، از طرف اراکین دربار چنین معرفی گردید :

 

" این شخصی هست که امروزۀ  روز درون دنیـا از وی بلند تر عالمـی نیست و نعمان نام دارد . "

منصور پرسید کـه شما از کدام شخص تحصیل علوم را نموده اید ، امام اعظم بتذکر برخی از استادان خویش پرداخت . چون منصور شنید کـه سلسلۀ شاگردی او با عزۀ تابعین و صحابۀ عظام مـیرسد به منظور اوشان فوراً عهده قضاء را تجویز و تعیین نمود .

 

امام اعظم صراحتاً از قبولیت قضاء انکار کرده گفت : خوارزمی بسطام " من درون خود قابلیت قضاوت را ندارم " ابو جعفرمنصور عباسی بـه غصه آمده امام اعظم را مخاطب نموده وگفت : " تو یک شخص دروغ گو هستی. " امام اعظم ابو حنیفه  فرمود کـه : " اگر من دروغگو باشم ، البته کـه این دعوای شما حکماً راست هست که من درون خور اشغال نمودن مقام قضاء نیستم ، زیرا کـه شخص دروغگو ابداً قاضی شده نمـیتواند " .    

زمانیکه  امام اعظم پیشنـهاد منصور عباسی را نپذیرفت و به امر وی بـه زندان افکنده شد این حادثه درون سنـه 146 هجری بوقوع پیوست  . و بعد ازشکنجه زیـاد درون سال 150 هجری درون زندان درون اثر مسمومـیت یـا شلاق درون گذشت. (1)

 

بگوایی اسناد و مدارک تاریخی زوطی فرزند مرزبان ثابت جد اعلای امام اعظم درون اثر فتوحات اسلامـی درون خراسان بـه اسارت درون آمده وبه بین النـهرین شد .   

 

اصل ونسب ابو حنیفه نعمان تاجیک تبارآریـایی نژاد ( پدرش از خواجه سیـاران بالا و مادرش از قریـه استرغچ واقع حومـه شـهر چاریکار ــ اُستان پروان ) ، از اولاده مرزبان خراسانی مـی باشد . نام گذاری لیسه عالی نعمان درون شـهرچاریکارو مدرسه ای دینی ابوحنیفه درشـهر کابل ، گواهی از حُسن نیت ونمود همتباری مردم خراسان زمـین  بـه اسم مبارک «  امام اعظم »  حضرت ابوحنیفه نعمان مـی باشد .

 

وی درون اوایل عمر خود سرگرم مباحث کلامـی بوده وبا علمای کلام مراوده داشته هست . او مدت 18 سال درون حلقه درس ابو اسماعیل حماد فرزند ابی سلیمان (2) (م 120 هـ.ق). بـه فراگیری فقه بـه روش ابراهیم نخعی پرداخت.

 

ابوحنیفه ، بعد از مرگ استادش ابو اسماعیل حماد ، بر جای او تکیـه زد،  سفرهایی هم به منظور فقه اندوزی بـه حجاز داشت و از نخبگان علمـی آن دیـار و از جمله امام باقر توشـه برگرفت.

با وجود تأیید وتقویتی کـه بنی عباس از او مـی کرده اند تمایلی بـه علویین (3)  داشت وآنان را به منظور خلافت شایسته ترمـیدانست .

 

ابو خنیفه درون قبول احادیث سختگیر بود و حدیث و خبر مفرد را قبول نداشت. بـه نقل از ابن خلدون مـی‌گویند کـه از مجموع احادیث منتسب بـه پیـامبراسلام ، او صرف هفده حدیث را قبول داشت. (4) وهمـین حالت اورا مجبور مـی کرد کـه به شیوه قیـاس واستحسان توجه کند.

علت عمدۀ پذیرش چنین یک شیوه معرفت این بود کـه وی :

 

 ــ نخست مرد دقیق بین وسریع انتقال بود

ــ دوم درآغازامر با متکلمـین ومباحث آنان آشنایی یـافت

ــ سوم درون " محیط آریـایی وعربی عراق کـه در تمام دورۀ شاهنشاهی ساسانیـان از مـهمترین مراکز بحث و نظر درون مسائل اجتماعی و دینی بود تربیت شد وچون این محیط مانند مدینـه مستعد اخذ احادیث وسنن صحاح از صحابه (5)  و تابعین (6) نبود ناگزیر مـیبایست روش دیگری غیر از آنچه کـه فقهای مدینـه بآن توجه داشتند اتخاذ کرد .  

 

پذیرش شیوه معرفتی قیـاس بعقیدۀ ابوحنیفه نعمان عبارتست از آنکه درون شریعت حکمـی به منظور امری معلوم باشد وبعد امور دیگری را کـه با آن اتحاد درون علت داشته باشد برآن قیـاس کنند وهمان حکم را نسبت بـه آن امورصادر نمایند . این اصل وشیوه معرفت بعداً توسعه یـافت وبرتمام مواردی اطلاق شد کـه نسبت بآنـها نصّی وجود نداشت وفقیـه با قیـاس برموازین شرعی و مقتضیـات دین احکامـی درون باب آنـها صادر مـی کرد .

باین ترتیب قیـاس بتدریج مرادف رأی قرار گرفت ورأی و قیـاس یعنی آنکه فقه بر اثر طول ممارست خود درون احکام شرعیـه این ملکه نفسانی را حاصل کرده باشد کـه بتواند با دقت درون امور وعلل واسباب آنـها احکامـی کـه منطبق بر شریعت وسازگار با آن باشد نسبت با آنـها صادر کند . بعد شرط اصلی رأی و قیـاس اجتهاد هست .

ابوحنیفه اگر نسبت بـه امری درون قرآن وسنت پیـامبراسلام ( مشروط برآنکه ثفافت آنرا روایت کرده باشند ) تصریحی نمـی یـافت متوسل باجتهاد مـیشد وبرهمان سیرتی کـه گفته ایم مـی رفت وچون محیط عــــراق وآریـانایی بزرگ مستعد قـــبول این روش بـــود طــــریقۀ او بسرعت درون این نواحی انتشار یـافت . "  (7)   

 

اهل سنت ابوحنیفه را « امام اعظم » لقب داده‌اند. پیروان اورا حنفی مـی‌نامند.

این مذهب درون بین مذاهب چهارگانـه اهل سنت (8)  بیشترین پیرو را دارد و عمده پیروان این مذهب نیزدرکشورهای آسیـای مـیانـه ، افغانستان ،پاکستان، ، چین، ترکیـه، بالکان ، شبه قاره هند،اندونزی،مالزی، آسیـای مرکزی (و مناطق شمال شرقی، شرق و جنوب شرقی ایران) قرار دارند.

وزیـاده از 70% ( هفتصد ملیون ) مسلمان های جهان پیرو این مذهب مـیباشند.  

 

"مردم خراسان درون زمان حیـات ابوحنیفه وبعد از آن از مـهم ‌ترین دوستداران و مراجعان مذهب وطریقۀ او بودند. بـه گفتۀ صفی الدین بلخی همان جا  رابطۀ سه‌ گانـه بین ابوحنیفه، مذهب ارجاء و مردمان بلخ بـه حدی نزدیک بود کـه بلخ را از آن رو کـه کانون دوستداران ابوحنیفه و پیروان او بود، مرجی‌آباد مـی‌خواندند.

ابوبکر خوارزمـی (9) [ محمد فرزند  عباس (323- 383 ق/935-993 م)، شاعر، کاتب و ادیب. ]  در یکی از رسائل خود از عشق مفرط بلخیـان بـه ابوحنیفه شکوه نموده‌است. گفته‌اند کـه بسیـاری ازطالبان بلخی درون عراق ملازمت مجلس ابوحنیفه را داشتند و در زمرۀ آنان  مـیتوان :

ابو مطیع بلخی، قاضی بلخ  ، سلم  فرزند سالم بلخی و ابواسحاق زَیـات بلخی از بزرگان صاحب‌ نفوذ درون خـــــراسان را برشمرد کـه همگی از سوی اصحاب حدیث « مرجئی » (  امـیدوار  ) ، لقب یـافته‌ اند . " (10)   

چنانیکه  امام اعظم ابوحنیفه نعمان خود درون رساله اش به  « عثمان بستی »  گونـه های پذیرش وعدم پذیرش  شیوه  مرجئی بودن  را چنین شرح مـی دهد :

"... گویـا کـه عثمان بستی ــ نامۀ بـه امام ابوحنیفه نوشته ودران نسبت « مرجئی » بودن را  بـه او داده هست . ولی حضرت امام اعظم این بد گمانی را رد کرده وگوید  :

عمل نادرست  ، اقرار بـه راستی و راستگوی شمردن را نفی نمـی کند . ولی نفی اقرار بـه راستی   ، نفی ایمانست . بعد ممکن هست مومن جاهل و مومن ظالم وگنـه کارموجود باشد وخدا را مشیت ورضا هست که اورا ببخشد یـا عقاب نماید .

از این منظر معلوم هست که امام اعظم ابوخنیفه « مرجئی » محض نبود ، بلکه درون عدم تفکر اهل تصدیق ومومنان ، فراخی اندیشـه داشته و از مروت و انسانگرایی بی نیـاز بود . ... یعنیی کـه پایبند سنت بوده وحکمـیت نیکو کار و گنـه کار را بـه مشیت الهی تفویض نماید و خودش بـه کفر هیچ

مومن بی باک فتوا ندهد ." (11)

 

درخور تذکر هست که مردمان آریـایی نژاد وبویژه خراسانیـان با اتکاء بـه درون مایـه فرهنگ چند هزار ساله این سرزمـین  نقش برجسته ای خویش را درون رشد وتکامل دین اسلام و مذاهب :

ــ [ فقهی (حنفی · مالکی · شافعی · حنبلی ) و

ــ کلامـی (ماتریدی · اشعری · اثری · معتزلی ) و

ــ ‌های فکری (دیوبندی · بریلوی · سلفی ) ] ایفا نموده  اند .

یعنی نزدیک بـه کل،  پیدایش ورشد علمـی همۀ جریـانات فکری ، فرقه ها و طرائق اسلامـی ، اززمان  امام اعظم حضرت  ابوخنیفه نعمان که تا کنون مرهون سعی وتلاش دانشمندان و علمای مولی یعنی  اعجمـی  زاده ( آریـایی نژاد ) بوده واست .

 

چنانیکه ليث فرزند  سعد ، پيشوای فقهی مردم مصر وابوعبيده معمر فرزند المثنی و واصل فرزند عطا و امثال آنـها پيشوای كلامـی  ، سيبويه و كسائی ، امام صرف و نحو و ديگری مرجع لغت و غيره  همـه مولی یعنی اعجمـی زاده ( آریـایی نژاد )  بوده اند .

 

جهت توجیـه سخن درون اينجا بی مناسبت نيست داستان ذيل را نقل كنيم : " هشام فرزند عبدالملک (72-125 هجری/691- 743 مـیلادی)  (12) روزی از يكی از علماء كه بـه ملاقات وی درون رصافه كوفه‏ رفته بود پرسيد آيا علما و دانشمندانی را كه اكنون درون شـهرهای اسلامـی‏ مرجعيت علمـی و فتوايی دارند مـی‏شناسی ؟ گفت آری :

هشام گفت اكنون فقيه مدينـه كيست ؟  جواب داد : نافع فرزند عبدالرحمان ( مقتول 169 هـ.ق. )  ، نافع مولی  است يا عربی ؟ مولی هست .

ـ فقيه مكه كيست ؟ عطاء فرزند ابی رباح (فوت 114 هـ. ق. ) ، مولی هست يا عربی ؟ ــ مولی هست .

ـ فقيه اهل يمن كيست ؟ طاووس فرزند كيسان ، مولی هست يا عربی ؟ مولی  است.

ـ فقيه يمامـه كيست ؟ - يحيی فرزند كثير، مولی هست يا عربی ؟ ،  مولی هست .

ـ فقيه شام كيست ؟ ،  مكحول ، مولی هست يا عربی ؟ ، مولی هست .

ـ فقيه جزيره كيست ؟ - ميمون فرزند مـهان  ، مولی  هست يا عربی ؟ ، مولی  است .

ـ فقيه خراسان كيست ؟ - ضحاك فرزند مزاحم  ، مولی هست يا عربی ؟ ، مولی است.

ـ فقيه بصره كيست ؟ ، حسن و ابن سيرين  ، مولی هستند يا عربی ؟، مولی هستند.

ـ فقيه كوفه كيست ؟ - ابراهيم نخعی  ـ مولی هست يا عربی ؟ عرب هست .

هشام گفت : نزديك بود قالب تهی كنم ، هر كه را پرسيدم تو گفتی مولی ( آریـایی نژاد ) هست . خوب شد لااقل اين يك عرب است"(13)

 

سوای علمای فوق ده ها عالم وپیشوای فقهی و کلامـی دیگر نظیر : عطار و مجاهد و سعيد وسليمان، فقيه مكّه ، زيد فرزند اسلم و محمّد فرزند منكدر و  فقیـه مدينـه  ،  ربيعه الرأى و فرزند ابى الزّناد، فقيه قبا ، عطار فرزند عبداللّه فقيه خراسان وغیره همـه از اهل آریـانا زمـین بوده اند . ( 14)  

 

سیستم فکری اسلوب  مذهب حنفی بر هفت اصل استوار هست که عبارت‌اند از:

یک ـ قرآن (15)

دو ـ سنت (16)

سه ـ قول صحابه (17)

چهار ـ قیـاس ورأی (18)

پنج ـ استحسان (19)

شش ـ اجماع (20)

هفت ـ عُرف (21)  

 

در مقابل روش فکری ابوحنیفه طریقه اهل حدیث قرارداشت کـه معتقدین بآن پیروان مالک فرزند انس بودند . مالک فرزند انس را برخی عربی الاصل وبعضی از موالی دانسته اند . ولادت او درون سال 97 هـ. ق . و وفاتش درون 179 اتفاق افتاد . 

 

اصول فقه  مذهب مالکی بر ده اصل استوار هست :

ـ قرآن کریم ، سنت ، اجماع ، قیـاس ، اسـتـحـسـان ، اسـتـصـحـاب ، مـصـالـح مرسله ، سـد ذرائع ، عرف ، قـول صحابی .

 

مذهب دیگری کـه اندکی بعد از دو روش ابو حنیفه نعمان و مالک انس پدید آمد مذهب محمد فرزند ادریس شافعی ( 150 ــ 204 ) از ائمـه چهار گانـه سنت وجماعت است. وی با داخل مذهب حنفی با مالکی روشی نوین را بنا نـهاد کـه از حدیث درون آن بهره مـی‌جست.

اصول فقه مذهب شافعی قرار ذیل هست . :  ــ قرآن ، سنت ، ناسخ و منسوخ ، علل احادیث ، خبر واحد ، اجماع ، قیـاس ، اجتهاد ، استحسان ، اختلاف.

 

چهارمـین امام از ائمـه اهل سنت ابو عبدالرحمان احمد فرزند  حنبل هست . اصل او از مرو ولی ولادت و نشأتش درون سال 164  هجری قمری درون بغداد بوده  و درون سال 241  هـ. ق . درگذشت.

امام حنبل اهل حدیث بود و توجهی بـه رای نداشت. استناد او صرفاً بـه قرآن و حدیث پیـامبر اسلام بود. محمد پسر عبدالوهاب، موسس وهابیت نیز مذهب حنبلی داشته‌است.

 

مذهب حنبلی بر پنج اصل استوار هست :

ـ قرآن ، سنت  ، فتوای صحابه  ، قول برخی از صحابه کـه موافق با کتاب باشد ، تمام احادیث مرسل و ضعیف . (22)

از مواردی کـه حنابله بـه آن اهمـیت زیـاد مـی‌دهند امر بـه معروف ونـهی از منکر است.

 

 

نگرشی بر اصول و فروع

جهان بینی مذهب حنفی

 

اصول اعتقادی مذهب حنفی بعد از مرگ ابوحنیفه نعمان ، بوسیلـــه شاگردان مشـهور او ابو یوسف (م 182 هـ.ق)  یعقوب فرزند ابراهیم ــ قاضی القضات هارون الــــرشید و محمد فرزند حسن شیبانی (م 189 هـ.ق)،  زفر فرزند الزهیل متوفا 158  هـ. ق . ، حسن فرزند زیـاد اللؤلؤی کوفی متوفا 204 هـ. ق . ، داوود طائی ، أسد فرزند عمر ... رواج یـافت. (23)

 

مذهب حنفی درون زمان خلافت هارون الرشید ( 170 - 193 ق / 786 - 809 م ) و پس از وی بدل بـه مذهب رسمـی خلفای عباسی گردید بـه گونـه ای کـه تنـها فقیـهان این مذهب مسند دار قضاء مـی شدند.  بعدها مذهب حنفی نیز مذهب رسمـی خلافت عثمانی هم شد.

 

علمای حنفی درون مکتب اعتقادی وکلامـی (24) خود، پیرو ابومنصور ماتریدی (م 332 ه.ق / سمرقندی  ــ  تاجیک الاصل آریـایی نژاد ) هستند .  ریشـه مکتب ماتریدی را حتما در اندیشـه های کلامـی ابو حنیفه جستجو کرد، چرا کـه ابوحنیفه پیش از ورود درون فقه ، کرسی نشین استادی کلام درون کوفه بود.

ابو منصور ماتریدی موسس فرقهٔ ماتریدیـه، متكلم، فقیـه و مفسر قرآن بود. او کـه در ماترید از نواحی سمرقند درون ماوراء النـهر بـه دنیـا آمد، خداشناسی اسلامـی و علم کلام را نزد استادانی چون ابوبکر احمد جوزجانی، عیـاضی، نصیر فرزند یحیی بلخی و محمد فرزند مقاتل رازی آموخت واندیشـه های کلامـی امام اعظم ابوحنیفه نعمان  را بسط و توسعه داد.

 

علم کلام ، علمـی هست که متضمن بیـان دلایل حجج عقلیـه درون باب عقاید ایمانیـه ورد بر مبتدعه واهل کفر وضلالت هست . این علم مخلوق بحث ها و مناقشاتی هست که از اواخر قرن اول مـیان مسلمانان درون اصول مسایل اعتقادی اسلام از قبیل مبدأ و معاد ، توحید وتجسیم وجبر و اختیـار وحدود ایمان و کفر وامثال این مسائل درون گرفت وچون طرفداران هریک از این مباحث محتاج دلائلی به منظور اثبات عقاید خود بودند وهر استدلالی طبعاً نتیجۀ بحث های عقلانیست ، از این راه به منظور هردسته اصول و مباحثی فراهم آمد کـه علم کلام از آنـها تشکیل شد .  وعالم مشتغل بدان را متکلم گفتند . (25)

 

علم فقه ، علمـی هست که از فروغ عملی احکام شرع بحث مـی کند ومقصود از آن تحصیل ملکۀ اقتدار براجراء اعمال شرعی است. مبنای این علم براستنباط احکام هست از کتاب و سنت وبسبب همـین استنباد محل اجتهاد هست ونتیجۀ اجتهاد اختلاف فقها وایجاد دسته های جدید درون مـیان مسلمـین مـی باشد . ( 26)  

 

فقه اسلامـی درمـیان اهل تسنن بدو سیستم فکری منقسم مـی شود .

1ــ سیستم اهل حدیث

2ــ سیستم اهل رأی و قیـاس

اسلوب فهمـیدن و دانستن حقایق دررویکرد های فکری امام اعظم (مذهب حنفی ) متکی بـه سیتم  قیـاس ورأی بود .  او وپیروانش اگر حکمـی را درون قرآن یـا سنت، قطعی نمـی یـافتند بـه احادیث منقوله چندان اعتماد نمـی د زیرا آنـها را غالبا مجعول (جعل شده) یـا تحریف شده مـی دانستند.

 

ازاینرو ابوحنیفه ورهروان اندیشـه وی درون تحلیل وبرسی ،  تحقیق و تدقیق مسائل معتقد بودند کـه " عدالت " و " مصلحت " مـی تواند راهنمای خوبی به منظور فقیـه باشد.

اینجا بود کـه فقیـه، خود را موظف مـی دید کـه درباره آنچه " مقتضای عدالت " هست و آنچه مصلحت اقتضا مـی کند بیندیشد. واژه های از قبیل " استحسان "( نیک شمردن )  یـا " استصلاح "( نیکویی )  از همـین جا پیدا شد.

امام اعظم ابوحنیفه درون بحث مقولات جبر و اختیـار بـه آزادی عمل انسان معتقد هست و فعل آدمـی را درون مصدرش مد نظر قرار مـی‌دهد با استناد بـه این جملهٔ اومـیگوید :

" اعمال بشر نسبت بـه قضا و قدر مانند شعاع‌های خورشید هست به خود خورشید . "

 

ابوحنیفه درون نگرش و آموزش  خود معتقد برآزادی انتخاب هست . او دردید گاه  فقه خود " تکیۀ خاصی بر آزادی های فردی درون امورات حیـات اجتماعی ، چون ازدواج ومعاملات دیگر دارد  .  آشکار ترین نمونۀ نظر اودر مورد آزادی زن درون عقد ازدواج هست . او ازدواج یک زن بالغ و عاقل را بـه رضای خویش جایز دانسته وصدور عقد از جانب ولی و حتا اذن ولی را درون صحت عقد شرط نشمرده هست .

 

اصلی كه درون اين استدلال فوق بكار رفته اينست كه لازمـه اشتراك زن و مرد درون حيثيت و شرافت انسانی و حق انتخاب ، يكسانی و تشابه وبرابری آنـها از لحاظ انسانیت درون حقوق ذاتی وفردی هست .

 

از نمونـه های معرفت شناختی او مبنی برانتخاب آزادی و آزادی فردی درمعاملات اجتماعی ، دید گــــاه وی درون بارۀ « حجر» ( 27) هست که بر خلاف مشـهور، عواملی چون افلاس ، دین و حتا سفه و فسق را از موجبات حجر ندانسته ، صاحب این صفات رادرتصرف دراموال خویش بروفق صلاح و تدبیرخود آزاد شمرده هست .

نمونۀ دیگر ، نظر وی درمورد تصرف بی‌مورد وغیرضروری از جانب پدر دراموال فرزند هست که ابوحنیفه درون این موارد بـه حفظ حق حاکمـیت فرزند براموال خود رأی داده ودرصورت خسارت، پدررا ضامن شمرده‌است. سهل‌گیری اودرمورد صلح وتوافقهای حقوقی نیزریشـه درهمـین دیدگاه های متوازن حقوقی وانسانی اودارد. "(28)

 

از کاروفعالیت علمـی واسلامـی امام اعظم ابوحنیفه مـیتوان دریـافت کـه این خردمند نستوه چه نقش شایسته و جاویدانی درون رشد و بیداری افکار عمومـی توده های ملیونی مسلمان و بویژه خراسانیـان داشته هست .

 

از اینرو این بزرگ مرد تاریخ را یکی از فقهای عقل گرا واصلاحگر مـی‌دانند. وی درون راه استخراج احکام وقواعد فقه وپاکسازی اصول تطبیقی ارزشـهای اجتماعی و اخلاقی وانسانی ،  روشی کاملاً متفاوت از دیگر فقها را درون پیش گرفت.

 

نقل هست که مـی‌گفت :

" اگر رسول‌الله درون زمان ما مـی‌زیست همـین‌ها را مـی‌گفت کـه من مـی‌گویم " .

پیروان ابوحنیفه، مذهب و روش او را اهل رأی مـی‌نامند زیرا ابوحنیفه قائل بـه رأی هست چنان کـه بعد از صدور هر فتوایی و حکمـی عنوان مـی‌کرد :

"این سخن ما رأی هست و بهترین سخنی هست که بر آن دست یـافته‌ایم، بعد هر کـه بهتر از سخن ما آورد، او از ما بـه صواب نزدیک ‌تر هست "

 

 

نظریـات اندیشمندان درون مورد ابوحنیفه نعمان

 

" ابوالعــــلامودودی دانشمند بلـند پایـه نـیم قارۀ هند وجهان اسلام درون رســـــالۀ بـه نـــام « ابوحنیفه وابو یوسف » ویژگیـهای آموزش جهان بینی مذهب حنفی را با قانون گذاری های جهان معاصر مورد بازشناختی قرار داده هست . بگفته وی :

خیلی مسایل حقوقی جهان معاصر از مکتب فقهی امام ابوحنیفه ... سرچشمـه گرفته هست . او مـی افزاید : مردم روزگار ما از این تصور دچار زحمت شدند ، کـه قانون بین المللی چیزی هست از محصولات روزگاران جدید وبنیـان گذار آن هوگو گروتیوس (Hugo Grotius            )  هالندی ( 10 اپریل 1583 ــ 991 هـ . متولد درون هالند ، ووفات درون 28 اگست  1645 ــ  1055 هــ. درون روستوک آلمان )  ، است. اما تشریح این قانون حقوقی جهان (برای بار اول  از منظر اسلام 905 سال پیش از هوگو گروتیوس ) بوسیله امام اعظم ابوحنیفه نعمان ،  پیشوای مذهب حنفی وپیروان وی صورت گرفته هست . " (29)    

 

علامـه شبلی نعمانی  یکی از دانشمندان و محققان شناخته شدۀ دیگر نیم قارۀ هند هست . کـه در عرصه های مختلفۀ علوم اسلامـی آثار پر ارزشی دارند . وی صد سال پیش اثر ماندگاری را تحت نام « سیرة نعمان » کـه شرحی پیرامون زندگی واندیشـه های ناب امام اعظم و مقایسۀ فقه حنفی با سایر شاخه های فقه اسلامـی مـی باشد ،  تحریر نمود . این اثرپربها بنسبت اعتبار علمـی اش بزبان های مختلف ترجمـه ، تلخیص و نشر و چاپ شده هست . متن کامل این اثر بوسیلۀ برهان الدین کوشککی ترجمـه و نشر شده هست .

 

 

 

 

 

 

 

 

اثرات علمـی وتحقیقی امام اعظم ابو حنیفه و

اهمـیت تعلیمـی حوزۀ فقهیـه وی

 

آثاریکه بـه امام اعظم نسبت داده اند عبارت اند :

 

1 ـ فقه اکبر درون ده باب درون بیـان عقاید ، طبع حیدر آباد دکن 1321 هجری .

2 ـ فقه اکبر دوم کـه بعد از 390 هجری تألیف شده طبع قاهره 1915 م . ودهلی 1289 هجری .

3 ـ فقه اکبر سوم بروایت ابو مطیع بلخی طبع دهلی 1307 و قاهره 1324 هجری

4 ـ فقه الابسط طبع حیدر آباد 1321 هجری

5 ـ مسند ابو حنیفه بروایت امام ابویوسف طبع قاهره 1327 هجری و به دوازده روایت ، دیگر نسخه های خطی داردد .

6 ـ وصایـای ابوحنیفه شش نسخه بروایت مختلف کـه برخی طبع شده هست .

7 ـ کتاب عالم و متعلم طبع حیدرآباد دکن 1349 هجری

8 ـ قصیدۀ نعمانیـه درون مدح حضرت رسول طبع های متعدد دارد .

9 ـ رسالۀ بـه « عثمان بستی »  طبع حیدر آباد 1321 هجری

10 ـ مجادلة لاحد الدهریین ، نسخه خطی قاهره

11 ـ معرفت مذاهب نسخه خطی کلکته ورامپور و پترسبورگ

12 ـ نصایح خطی اسکندریـه

13 ـ ضوابط ثلاثه خطی

14 ـ رسالۀ فرایض خطی

15 ـ دعا ء ماه ثور خطی

16 ـ منبهات علی امور واجببات منظوم خطی

17 ـ قصیدۀ خطی درون ایـاصوفیـا ... وغیره مـی باشد .

 

در مورد زعامت علمـی مدرسۀ فقهیـه ابوحنیفه استاد مولانا عبدالاحد لمقانی تزیل بمبائی از دلایل مقننـه تاریخی مـینویسد :

جهت فراگیری تعلیم از هر گوشـه وکنار ممالک اسلامـی کـه آوازۀ امام اعظم را شنیده بودند بـه کوفه آمده درون صف تدریس شان اشتراک مـی د وبشرف شاگردی او افتخار داشتند . نمـی شود کـه بتذکر اسامـی و اشخاصیکه از ممالک اسلامـی بـه حلقۀ تعلیم ابوحنیفه شمولیت ورزیده اند بپردازیم صرف متذکرباید شد کـه سراسر ممالک اسلامـی و خطۀ اسلام اهالی بغرض تحصیل و تکمـیل علوم بخدمت ذیشرف امام اعظم ابو حنیفه نعمان مشرف شده اند . کـه از آنجمله دستۀ متعددی از خــــــــــــــراسان  ( بصورت خاص : هرات ، کابل ، بلخ ... ) بدرسگاه ابو حنیفه بـه کوفه زیـاده از پنجاه تن شمولیت داشتند .  

همچنان شیخ دکتر محمّدحسین ذهبی ، متولد 1333ق ./ 1915 مـیلادی ، درون کتاب معجم المصنفین خود مـینویسد " ... مدرسه فقهی امام اعظم براساس احتیـاجات و حیـات مردم آن عصر کـه اکثریت مطلق آنـها مولی بودند درون کوفه بنا شده بود ، ودر شاگردی و پیروان او کـه از مشاهر ایشان« 880 » تن را شمرده اند ، جمع کثیری از خراسانیـان هم بودند . کـه مبدأ فکری وتشریعی اورا درون تمام عالم اسلام ومخصوصاً درون خراسان زمـین ترویج و تبلیغ نمودند . واز این گروه فقیـهان حنفی ، آنانیکه بـه قرن دوم و سوم هجری قمری متعلق اند برخی از ایشان را درون این جا نام مـی گیریم :

 

1 ـ ابو مطیع حکم فرزند عبدالله بلخی  قاضی مشـهور متوفا 199هـ. 814 م .

2 ـ ابوعبدالله حسین فرزند محمد از نوادۀ خسرو بلخی متوفا 222هـ. 837 م .

3 ـ ابو عمروحفص فرزند عبدالرحمان بلخی قاضی نیشابور...  متوفا 199هـ. 814 م .

 4 ـ خالد فرزند سلیمان بلخی

5 ـ ابوعبدالرحمان مسلم فرزند سالم بلخی

6 ـ عبدالوهاب فرزند عبد ربه بلخی

7 عتاب فرزند محمد فرزند شوذب بلخی

8 ـ عمر فرزند رباح قاضی بلخ متوفا 171 هـ. 787 مـیلادی

9 ـ مکی فرزند  ابراهیم بلخی

10 ـ ابوسهل نصر فرزند عبدالکریم بلخی

11 ـ ابو بسطام مقاتل فرزند حیـان بلخی

12 ـ متوکل فرزند عمران بلخی اززاهدان خراسان

13 ـ متوکل فرزند شداد بلخی

14 ـ ابو محمد حسن فرزند محمد لیثی قاضی « مرو » معروف بـه اعمش

15 ـ ابو حفص عمر فرزند هارون متوفا 194 هـ. 809  م.

16 ـ عصام فرزند یوسف فقیـه محدث  215 خـ. 830 م.

17 ـ ابراهیم فرزند ادهم زاهد و صوفی مشـهور( از بلخ )  متوفا 162 هت. 778 م.

18 ـ شقیق فرزند ابراهیم بلخی زاهد صوفی و محدث و فقیـه متوفا 194 809 م. (30)

19 ـ ابو سلیمان موسی فرزند سلیمان جوزجانی

20 ـ ابو عاصم محمدفرزند فضل فرزند عطیـه مروزی

21 ـ ابو عصمـه نوح فرزند یزید ابی مریم قاضی ملقب بـه جامع (31)  

22 ـ ابو اسحاق ابراهیم فرزند مـیمون خراسانی مروزی مقتول 131 هـ. 748 م.

23 ـ عبدالله فرزند مبارک مروزی

24 ـ فضل فرزند موسی « مروی » خراسانی

25 ـ یحیـا فرزند نصر از اهل مرو خراسانی

26 ـ اسماعیل فرزند ابراهیم صایغ

27 ـ حسین فرزند واقد امام و قاضی مرو

28 ـ ابوغانم یونس مروزی قاضی از جملۀ ثقات

29 ـ ابو حمزه محمد فرزند مـیمون مروزی

30 ـ ابو سهل نصیر فرزند باب مروزی

31 ـ محمد فرزند شجاع فرزند نبهان مروزی

32 ـ سهل فرزند مزاحم مروی کـه علم را درون خراسان نشر کرد وقضای مامون را نپذیرفت .

33 ـ محمد فرزند مزاحم راوی صدوق برادر سهل

34 ـ نضر فرزند شمـیل « مروی » امام نحو مشـهور

35 ـ ابو مجاهد عبدالله فرزند کیسان مروزی

36 ـ عبدالعزیز مروزی فرزند منیب

37 ـ ابو سعید محمد فرزند مـیسر صاغانی « چغانی » بلخی

38 ـ محمد فرزند قاسم بخاری

39 ـ اسحاق فرزند مجاهد حنظلی

40 ـ حازم فرزند اسحاق بخاری

41 ـ مجاهد فرزند عمرو قاضی

42 ـ ابو علی خوارزمـی  قاضی خوارزم 

43 ـ اسحاق فرزند ابراهیم قاضی سمرقند

44 ـ ابو مقاتل حفص فرزند سهل سمرقندی

45 ـ نصر فرزند ابی عبدالملک عتکی امام اهل سمرقند ،  ناشرعلوم حدیث و فقه درون ماوراءالنـهر

46 ـ معجزه فرزند موسی بصری ساکن خوارزم

47 ـ ابو مجاهد علی فرزند مسلم کابلی رازی قاضی ری

48 ـ ابراهیم فرزند تهمان باشانی هروی مکی

49 ـ عائذ فرزند حبیب هروی

50 ـ کنانـه فرزند جبله هروی

51 ـ هیـاج فرزند بسطام هروی

52 ـ معمرفرزند حسین هروی

53 ـ مالک فرزند سلیمان قاضی هرات

54 ـ اسحاق فرزند سلیمان خراسانی

55 ـ  ابو نعیم بشارفرزند قیراط نیشابوری

56 ـ بشیرفرزند زیـاد خراسانی

57 ـ ابو علی جارود فرزند یزید نیشابوری

58 ـ ابوعلی حسین فرزند ولید نیشابوری

59 ـ زید فرزند حباب فرزند حسن خراسانی

60 ـ ابو صالح شعیب فرزند حرب خراسانی

61 ـ ابو علی نفیل فرزند عیـاض خراسانی

62 ـ ابو مُنذرنعمان فرزند عبداسلام نیشابوری

63 ـ ابو عثمان سعید فرزند سالم قداح خراسانی مکی

64 ـ ابوسفیـان نسائی قاضی مرو

65 ـ قضالۀ نسائی

66 ـ عامر فرزند فرات نسائی

67 ـ ابوالححاج خارجه فرزند مُصعَب از اهل سرخس

68 ـ عماره قاضی سرخس

69 ـ عبدالعزیز خالد ترمذی امام  و قاضی ترمذ و چغانیـان

70 ـ زیـاد فرزند عبدالعزیز قاضی

71ـ اسرائیل فرزند زیـاد ترمذی از مجاهیل

72 ـ عثمان بستی                                                                                                                                                                                                                                                                                                                          

73 ـ ایس فرزند عبدالله فضل سجزی از سیستان (32)

 

 

ویژگی های شخصیت امام اعظم ابوحنیفه

وانعقاد  تدوین معرفت وی

 

خداوند سوای حُسن سیرت امام اعظم ابوحنیفه را حُسن صورت وجمال خوبی نیز بـه او ارزانی داشته بود . حلیۀ شان مـیانـه قد ، نیکو روی ، موزون اندام ، خوش آهنگ ، فصیح بیـان ، خوش محضر وکریم ... بود .

 

قاضی ابو یوسف درون مورد اخلاق و آداب وعادات حمـیدۀ  وی چنین بیـان مـی کند : " نـهایت متقی و پرهیزگار از منـهیـات و مکروهات مجتنب اکثراً ساکت و متفکر ودر مقابل شخصی کـه از وی مسأله را مـی پرسید اگر معلومات مـی داشت ، بجوابش مـی پرداخت ویـا خاموشی را اختیـار مـی کرد .  نـهایت سخاوت پیشـه و فیـاض بود وگاهی بنزدی حاجت خود را نمـی برد از اهل دنیـا محترز مـی بود ، جاه و جلال دنیوی را حقیر مـی پنداشت از غیبت نـهایت بیشتر کناره گیری مـینمود ، تذکر اشخاص را بخوبی و صفات حسنـه مـی کرد ویک عالم فاضل  و دانشمند عالی بود کـه علم وکمال خویش را مانند مال و هستی خویش بـه کمال دریـادلی صرف مـی نمود .

 

ــ لیث فرزند سعد از ائمۀ مشـهور بصری هست ، مـیگوید : " تعریف ابو حنیفه را بسیـار مـی شنیدم و بیشتر خواهش مند ملاقات او بودم که تا اینکه درون موقع حج با او اتفاقاً ملاقی شدم وپرسش های کـه از وی مـی شد برحاضر جواب وی بسیـار تعجب وحیرت مرا دست داد ."

 

 ــ یحیی فرزند معین مـیگوید : " درون نزد من قرائت ، قرائت حمزه وفقه ، فقۀ ابوحنیفه  هست "

ــ جعفر فرزند ربیع مـی گوید : " پنج سال ملازم ابو خنیفه بودم ، هیچرا کم سخن تر از او ندیدم ، اما چون سخن از فقه مـیرفت ، برمـیشگفت وچون سیلی روان مـی نمود واو امام قیـاس هست . "  امام اعظم ابوخنیفه درون حل قضایـا از خود مفکوره ورأی علیحده مـیداشت ، اما وی بر صاحب رأی دیگرابداً الزام کفر و فسق را نمـی نمود . این ( اتحاد خواهی وفیـاض دلی یـا  کثرت گرایی اندیشـه ) یکی از خواص ویــژه امام اعظم ابو حنیفه بـه شمار رفته هست که درون عالم اسلام بعد از قرون اولی درون اقشارولایـه های اجتماعی اعلا و ادنا ابداً نظیر آن بـه نظر نمـی رسید . (33)

 

 از آرأی امام اعظم ابوحنیفه این اصل را مـیتوان آموخت کـه ما بایست با تکثر و تعدد عقاید و آرأ انسانـها احترام قائل باشیم . و مشروعیت عقلی و عرفی و کلامـی را منحصر بـه مبانی فکری خودمان ندانیم .

 

واقعاً کـه این بزرگمرد تاریخ اسلام و جهان بشریت زیـاده از یک هزار و سیصد و یـازده سال  پیشتر از امروز ، با فکر خلاق وچشم تیز بین خود اهمـیت و ضروت و مفاد  کثرت گرایی اندیشـه را کـه سنگ پایۀ معنوی باهم بودن وکنار هم زیستن انسان را بنمایش مـی گذارد ، عمـیقاً درک کرده ودیده بود .

 

به این مفهوم کـه : انسانـها درون محیط های متفاوت پرورش مـی یـایند از خصوصیـات روحی و روانی متفاوتی برخوردار مـی شوند .

پس طبیعی ست کـه در اموری مـیتوانند  با هم موافق نباشند . اما این تفاوت های اندیشـه  نباید درون همزیستی مسالمت آمـیز ما تاثیر نامطلوب گذارد. 

 

اندیشـه امام اعظم ابو حنیفه گویـای این امر هست که بفمـیم مـی توانیم با انسان هایی کـه هم از نظر اعتقادی و هم از مناظر دیگر با ما تفاوت دارند ، زندگی کنیم . اساس کثرت گرایی  نیز همـین هست .

 

ــ امام اعظم ابوحنیفه درون تدوین کارنامۀ بزرگ علوم فقهیـه با پیروی از اصل کار مشترک علمـی ، " ذوات مقری را از شاگردان نامـی خود کـه مساعدت و معاونت آنـها به منظور تدوین مسایل فقهیـه نـهایت ضروری بود وآنـها درآن علوم  وفنون دست دراز و معلومات کافیی داشتند ، انتخاب نمود .

 

بگونۀ مثال :  یحیی فرزند ابی زایده ، حفص فرزند عیـاث ، قاضی ابو یوسف ، داود طائی ، حبان و مندل ، امام زفر ، قاسم و امام محمد  ، یوسف فرزند خالد التمـیمـی ، اسد فرزند عمر و دیگران .

امام اعظم ابوحنیفه با این شاگردان دانشور خویش یک مجلس مشترک با قاعدۀ تدوین وترتیب علوم فقهیـه را انعقاد داد .

 

امام طحاوی بـه سند متصل از اسد فرزند فرات روایت مـی کند کـه عدۀ آن شاگردان ابوحنیفه کـه با وی درون تدوین مسایل فقهیـه شرکت و معاونت نموده اند ، چهل نفر بود.

طریق تدوین مسایل درآن مجلس چنین بود کـه اولاً مسأله مخصوص مطرح مذاکرۀ این مجلس قرار مـی گرفت ، اگر درون جواب آن رأی متفق مـی داشتند عاجل بـه تحریر آن مـی پرداختند واگر درون آن موضوع اختلاف اندیشـه بوجود مـی آمد ، بکمال آزادی درون آن سرگرم بحث و مذاکره مـیشدند . اکثر اوقات این بحث و مذاکره بـه درازا مـی کشید وجناب امام اعظم ابوحنیفه با کمال غور و دقت و تحمل بـه استماع تقریر آن مـی پرداخت ودر خاتمـه آن چنان جواب پرمغزوعالمانـه را مـیفرمود کـه برای متعارضین سواء از تسلیم دیگر چاره نمـی ماند .

در بضی اوقات با وجودیکه امام اعظم درون موضوعی اظهار رأی مـی نمود با هم برخی از شاگردان شان همچنان برمفکوره های شان قایم بوده درون نتیجه نـه تنـها رأی امام اعظم ابو خنیفه بلکه رأی دیگران هم بصورت کل درون قید تحریر مـی آمد . یکی از شرایط این مجلس آن بود کـه تا تمام اعضای آن مجموعه نمـی بودند ، هیچ یک مسأله را طی نمـی نمودند . سلسلۀ تدوین مسایل و معرفت فقهیـه                                                                       قسمـی کـه شرحه داده شد درون مدت سی سال (34) بـه انجام رسید .     

 

 

برخی ازوصایـای امام اعظم أبوحنيفه نعمان بـه فرزندش حماد(35)

 

جناب مبارک امام اعظم خطاب بـه پسرش جهت حصول سعادت دنیـا وآخرت مـیگوید :

فرزندم !

خداوند ترا براه راست ارشاد و تأييد كند، مى‌خواهم ترا چند وصيت كنم كه اگر آنـها را بياد سپارى و در عمل پياده كنى اميدوارم كه انشاء الله سعادت دنيا و آخرت را حاصل كنى.

 

1 ـ اولين آن تقوا است، كه اعضاء و جوارح خود را بخاطر ترس از خداوند از گناهان محفوظ بدارى و اوامر و دستورات پروردگارت را جهت عبوديت و بندگى همواره بجاى آورى.

 

2 ـ اينكه آنچه را احساس كردى كه بـه دانستن و آموختن آن محتاجى ، بيشتر خود را درون جهل و نادانى مگذار و هر چه سريعتر آنرا بياموز.

 

3 ـ كسى كه درون امور دين و دنيا بـه وى محتاج نيستى با وى نشست و برخواست مكن.

 

4 ـ اينكه حقى كه ديگران را ذمـه تو دارند با انصاف ادا كن و اگر تو بر ذمـه ديگران حقى داشتى هرگز براى خودت طالب انصاف مشو، مگر اينكه ضرورتى باشد.

 

5 ـ هيچگاه با مسلمان يا ذمى ( یک تن از اهل کتاب )  دشمنى مكن.

 

6 ـ برآنچه كه خداوند از مال دنيا و مقام و مرتبه بـه تو عنايت كرده قناعت كن.

 

7 ـ آنچه درون دست دارى با حسن تدبير مصرف كن که تا از مردم بى نياز باشى.

 

8 ـ خودت را درون چشم ديگران بى ازرش مگردان.

 

9 ـ خودت را از مداخلت درون كارهاى پوچ و لايعنى باز بدار.

 

10 ـ هنگام برخورد با مردم درون سلام پيشدستى نما، چون سخن گفتى نيكو بگو، با مردم خوب دوستى و محبت پيشـه كن، و با بدان مدارا داشته باش.

 

11 ـ ذكر خدا را بيشتر بكن و درود و سلام بر رسول مجتبى هر چه بيشتر بفرست.

 

12 ـ از دوستانت بيشتر از دشمنانت حذركن، چونكه فساد درون ميان مردم گسترش يافته هست چه بس ممكن هست دوستت بـه دشمن تبديل شود.

 

13 ـ با همسايه خوش رفتارى نما و بر آزار و اذيت آن صبر كن .

 

14 ـ مذهب اهل سنت و جماعت را همواره لازم بگير و از جاهلان و گمراهان بپرهيز.

 

15 ـ درون تمام كارها نيت خودت را خالص گردان و در هر صورت كوشش كن كه حلال بخورى.

 

16 ـ اينكه که تا سالم هستى درون ميان ترس و اميد قرار داشته باش، و با حسن ظن بـه خدا، و غلبۀ اميد، با قلبى سالم بمير، كه خداوند بخشنده و مـهربان هست .

 

 

منابع ومآخذ وشرح واژه ها :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ رجوع شود بـه :

ــ فرهنگ فارسی ، دکتر محمد معین ، چاپ یـازدهم ، سال ، 1376 ، جلد 5 ،  ص 92 . و

ــ اَللُؤلُؤ وَالمُرجان ، دکتر فؤاد ، عبدالنبی، محمد ،  دار احیـاء الکتب العربیـه، چاپ دمشق، سال انتشار 1955  م . 

ــ خطیب بغدادی، احمد فرزند  علی فرزند  ثابت بغدادی [463ـ 392هـ =1072ـ 1002م] از مؤرخین قرن پنجم

ــ خطیب بغدادی، ابی بکر احمد فرزند علی، تاریخ بغداد او مدینة السلام، ج13 ، ص6    ، 325، 326.

ــ عبدالقادرفرزند ابی الوفاء قریشی متوفی 775هـ = 1375م کتاب او درون طبقات حنفیـه است.

ــ عبدالقادر فرزند ابی الوفاء الجواهر المضیئة، جزء اول ص 85 .

ــ ابن خلکان، ابی العباس شمس الدین احمد فرزند  محمد، وفیـات الاعیـان و انباء ابناء الزمان ج5 ، ص405.

ــ بلاذری، احمد فرزند یحیی فرزند جابر، فتوح البلدان ، ج2 ، ص 489. و ج5  ، ص405 .

ــ ابن خلکان، وفیـات الاعیـان ترجمـه، احمد فرزند محمد سنجری، ج3 ، ص  359 .

ــ رسالۀ : امام اعظم و مذهب حنفی ، پژوهش و نگارنده  : دوکتور غلام غوث خطیبی ، چاپ دوم ، سال 2008 هامبورگ جرمنی  ، ص 36 ــ 37 .

ــ عمر فرزند اسحاق بن احمد غزنوی سراج الدین ابوحفص هندی وسپس مصری فقیـه حنفی [773ـ 704هـ = 1372ـ 1305م] .

 

2 ـ ابو اسماعیل حمّاد بن ابی سلیمان از  آریـائیـان مقیم کوفه است. پدرش فرمانروای اصفهان بود کـه در جریـان فتح آن شـهر درون زمان خلیفه دوم حضرت عمر بـه دست ابو موسی اشعری بـه همراه خانواده اسیر شد و سپس درون حضور خلیفه دوم، اسلام آورد. وی از جمله ده موالی بود کـه معاویـه درون جریـان جنگ صفّین بـه ابوموسی اشعری بخشید و ابوموسی او را بـه پسرش ابراهیم داد و ابراهیم او را آزاد کرد و سپس پدر حمّاد درون کوفه ساکن گشت. رجوع شود بـه : 

کتاب :  « راویـان مشترک » ، حسن عزیزی، پرویزرستگار، یوسف بیـات ، دفترتبلیغات اسلامـی قم،1381شمسی ،ج 1، ص 262.

 

3ـ  علويّون امروزه درون شمال لبنان و ساحل سوريه و كوه های علويين و مناطق اسكندرون و بعضی مناطق جنوبی تركيه ساكن هستند.  

از نظر اعتقادی عقائد آنـها از عقائد شيعه اثنی عشری  جدا نيست؛‌ زيرا علويين مانند شيعه اماميه(اثنی عشری) بـه رسالت حضرت محمد فرزند عبدالله  ـ و امامت و خلافت و وصايت بلافصل اميرالمؤمنين حضرت علی ـ و يازده فرزندش معتقد هستند و به فقه شيعه جعفری عمل مي كنند و ادله تشريع را « قرآن، سنت اجماع و عقل »، مـی دانند. و اصول دين را پنج که تا «توحيد، عدل، نبوت، امامت و معاد » و فروع دين را ده که تا « نماز، روزه، زكات، خمس، حج، جهاد، امر بـه معروف و نـهی از منكر، تولی  و تبری » و دين اسلام را آخرين و كامل ترين اديان مـی دانند؛ و به آنچه كه پيامبر اسلام  ـ آورده ملتزم هستند. رجوع شود بـه :

ــ يحيي امين ، شريف : فرهنگنامـه فرقه های اسلامـی ، ترجمة محمد رضا موحّدی ، تهران ، انتشارات باز، چاپ اول ، ‌ 1378 ش ، ص 202.

ــ هاشم عثمان ، العلويون بين الاسطورة و الحقيقة ، بيروت ، مؤسسه اعلمـی مطبوعات، چاپ دوم ، ‌1414 هـ، 1994 م ، ص 17 ـ 24، بـه سبحانی، جعفر، بحوث فی الملل و النحل، ‌قم، مؤسسه امام صادق ـ عليه السّلام ـ ، چاپ اول، 1418 هـ، ج 8،‌ ص 405 ـ 408.

 

4ــ ابن خلدون ، مقدمة ابن خلدون، ج 1، ص 255 (المكتبة الشاملة 2).

 

 5 ـ  صحابه یـا اصحاب (به‌معنای یـاران)، مردانی هستند کـه شخصاً محمد، پیـامبر اسلام را دیده‌اند و سخنش را شنیده و در زمان حیـات او اسلام آورده اند. مفرد آن را صحابی مـی‌گویند. یـاران زن محمّد را صحابیـات مـی‌گویند .

 

6ـ تابعین دومـین نسل از مسلمانان هستند ، افرادی کـه یک یـا چند تن از صحابه را ملاقات کرده.انی کـه در زمان صحابه اسلام آورده‌اند و در حال ایمان از دنیـا رفته اند را تابعین مـی گویند. این دسته از سلف صالح معرفی مـی شوند.

تابعین، و به رسالت پیـامبر اسلام ایمان داشته و با ایمان از دنیـا رفته اند ولی پیـامبر اسلام را ملاقات نکرده اند.

 

7ـ تاریخ ادبیـات درون ایران ، مؤلف : دکتر ذبیح الله صفا ، ج اول ، چاپ چهاردهم 1375 ، بــــــاب اول ( فصل سوم ) ،  ص 77 .  

 

8 ـ مذاهب چهارگانـه سنت و جماعت عبارات اند از :ـ مذهب حنفی  ، مذهب مالکی ، مذهب شافعی ، مذهب حنبلی .

 

9 ـ ابوبکر خوارزمـی ، محمد فرزند  عباس شاعر و ادیب مشـهور معروف بـه تبرخزی زاده ٔ ابوجعفر محمد فرزند  جریر تبری مورّخ جلیل . او مدتی بـه شام و سپس درون حلب اقامت گزید. و آنگاه کـه صاحب فرزند عباد بـه ارجان بود قصد زیـارت صاحب کرد. و گویند بیکی از دربانان صاحب گفت کـه به ابن عباد بگوید مردی از ادبا بر درون است صاحب پیـام داد کـه من بر تن خویش الزام کرده ام که تا ادیبی بیست هزار بیت از بر نداشته باشد نپذیرم ابوبکر گفت از صاحب بپرسید بیست هزار بیت از مردان یـا زنان . صاحب گفت این مرد ابوبکر هست و او را بار داد و مقدمش را گرامـی داشت . و ابوبکر را دیوان رسائل و دیوان شعر هست و چون از شام بازگشت بـه نیشابور مقیم شد و در آنجا بـه سال 383 هَـ . ق . بمرد. و او را تبرخزی از آنروی مـیخواندند کـه مادر او تبری و پدراو خوارزمـی بود. رسائل خوارزمـی بـه طبع رسیده هست . 

 

10 ـ رجوع شود بـه : لغت نامـه دهخدا تحت واژه « ابوبکر خوارزمـی »  .

 

11 ـ افکار وروزگار امام اعظم از نگاه محققان ، تهیـه کننده : جعفر رنجبر ، سال 2009 ، تاجکستان ، دوشنبه ، ص 12/ 13 ، با اضافات این قلم .

 

12 ــ  تاریخ تبری ، نوسینده : محمد فرزند جریر تبری  ، درون 16 جلد ، جلد  5  ، ص 516  .

 ــ فرهنگ فارسی ، دکتر محمد معین ، جلد 6 ، ص 2278 .

 

13 ــ ابوحنيفه حياته و عصره ، فقه و آرائه . تاليف محمد ابوزهره ، صفحه . 15 .

 

14 ــ رجوع شود بسایت (www.ghadeer.org/site/dowran/iran/mota/12.html)

 

15 ـ قرآن :

در باور مسلمانان، این کتاب درون یک دورهٔ 23  ساله از جانب خدا و از طریق جبرئیل بر محمد، کـه او را آخرین پیـامبر مـی‌خوانند، فروفرستاده شده‌است. مجموع این فروفرستاده‌ها (وحی) بـه شکل کتابی گردآوری شده کـه قرآن نام دارد. قرآن دارای 30 جزء، 114 سوره و6236  (عدد کوفی)= 6226 (عدد شامـی)= 6214 (عدد مدنی)= 6204 (عدد بصری) آیـه است.

 

16 ـ سنت  :

سنت درون فارسی بـه معنای راه و روش ، طریقه وقانون ، آیین و رسم و نـهاد تعبیر شده هست .

بقول خاقانی . سنت سه گونـه هست :

1 ــ قول ،

2 ــ فعل و

3 ــ اقرار.

ــ قول ، هرچه از گفته ٔ پیـامبر اسلام روایت شده هست .

ــ فعل ، آنچه از کردار آن حضرت روایت شده هست .

ــ اقرار، آنچه روایت شده کـه اعمالی را مردم کرده اند وپیـامبر بر آنان ایراد نگرفته و انکار نفرموده هست .

 

17 ـ قول صحابه :

صحابه از خود پیـامبر اسلام وحی را همانطور کـه بود و دست نخورده فرا مـی‌گرفتند و سخن وحی را مستقیم از زبان پیـامبر مـی‌شنیدند.

 

18 ـ قیـاس ورأی :

فقه اسلامـی درمـیان اهل تسنن بدو سیستم فکری منقسم مـی شود .

1ــ سیستم اهل حدیث

2ــ سیستم اهل رأی و قیـاس

چنان کـه در فوق تذکر رفت : اسلوب فهمـیدن و دانستن حقایق دررویکرد های فکری امام اعظم و (مذهب حنفی ) متکی بـه قیـاس ورأی بود .  آنـها اگر حکمـی را درون قرآن یـا سنت، قطعی نمـی یـافتند بـه احادیث منقوله چندان اعتماد نمـی د زیرا آنـها را غالبا مجعول (جعل شده) یـا تحریف شده مـی دانستند.

اهل رأی و قیـاس معتقد بودند کـه " عدالت " و " مصلحت " مـی تواند راهنمای خوبی به منظور فقیـه باشد. اینجا بود کـه فقیـه، خود را موظف مـی دید کـه درباره آنچه " مقتضای عدالت " هست و آنچه مصلحت اقتضا مـی کند بیندیشد. واژه های از قبیل " استحسان " یـا " استصلاح " از همـین جا پیدا شد.

 

19 ـ استحسان :

یکی از اصول فقه هست وعبارت از ترک قیـاس و اختیـار چیزی هست که اخذ آن به منظور مردم آسان باشد.

رجوع شود بـه : بـه لغت نامـه دهخدا

 

20ـ اجماع :

اجماع عزم بر کاری اتفاق جماعت بر کاری درفرهنگ فارسی  بمعنی عزم و اتفاق هست و درون مفهوم عبارت هست از اتفاق مجتهدین اسلام درون یک عصر درون خصوص امری دینی .

 

21ـ عرف  :  

عرف عادت‌ها و رسومـی هست که سرشت‌های سالم آن را بـه  قسم کلی پذیرفته‌اند ویـا بگونـه ای  افراد درون مسئلهٔ حیـاتی مشخصی از آن پیروی مـی‌کنند و اجرای آن را روا مـی‌دارند.

همچنان عرف بـه مجموعه‌ای از توافق‌ها و یـا معیـارها و هنجارها اجتماعی گفته مـی‌شود کـه از سوی عموم  مردم پذیرفته شده ‌باشد. یـا بعباره دیگر :

روش خاصی هست ، بدون آنکه درون قانون ذکری از آن رفته باشد. یعنی عرف قانون نانوشته است. 

 

22 ــ تاریخ ادبیـات درون ایران ، مؤلف : دکتر ذبیح الله صفا ، ج اول ، چاپ چهاردهم 1375 ، باب اول ( فصل سوم ) ،  ص 77 ، 78 ، 79 . 

 

23 ـ رجوع شود بـه کتاب : ( درالمختار )  ج 1 ، ص 43  ، همراه با حاشیـه ابن عابدین .

 

24  ـ  جریـان های اصلی کلامـی اهل سنت بر چهار هست :

ــ ماتریدی :

ــ اَشاعِره‌ :  جریـان کلامـی هست که بر پيروان‌ مكتب‌  ابوالحسن‌ على‌ فرزند  اسماعيل‌ اشعری‌  گفته مـی شود .‌

اشاعره‌ درون معنای‌ عام‌ به‌ سنت‌ گرايان‌ يا اهل‌ سنت‌ و جماعت‌ اطلاق مـی گردد ، يعنى‌ آنان‌ كه‌ درون برابر خردگرايان‌ معتزلى‌ ، بر نقل‌ (= قرآن‌ و سنت‌) تأكيد مى‌ورزند و نقل‌ را بر عقل‌ ترجيح‌ مى‌دهند.

ــ رجوع شود بـه : مرکز دایره معارف بزرگ اسلامـی ، کتاب خانـه دیجیتال ، اشاعره ، جلد 8 .

ــ اثری:

ــ معتزله  : از جریـان‌های اصلی کلامـی درون مـیان اهل سنت است. ایشان بر خلاف اهل حدیث کـه توجه بـه انبوه حدیث های اصیل و جعلی پیـامبر و صحابه را مورد توجه خود قرار داده بودند، عقل و خرد را بـه تنـهایی به منظور پیروی از اسلام راستین کافی مـی دانستند. و گاهی نظرات فلاسفه را با دین مخلوط مـی ساختند. بعد ها اشاعره برخواستند و جانشین اهل حدیث شدند.اشاعره را مـی توان جمع مـیان معتزله و اهل حدیث دانست ولی آن ها نیز عقاید معتزله را مردود مـی دانستند.

25 ـ همانجا ،  ص 81 . 

 

26 ـ همانجا ،  ص 75 .

 

27 ـ حَجْر  : یعنی انسان بـه جهت یکی از هفت امری کـه در زیر بیـان مـی شود .:

 ــ بچّه بودن ، دیوانـه بودن ، سفیـه بودن ، مفلّس بودن ،  بیمار بودن ، بودن . مردن  ؛ نتواند درون تمام یـا قسمتی از اموال خود ، تصرّف کند.

 

28 ـ رجوع شود بـه : دانره معارف بزرگ اسلامـی ـ تدلیس و دانشنامـه آزاد .

 

29 ـ افکار وروزگار امام اعظم از نگاه محققان ، تهیـه کننده : جعفر رنجبر ، سال 2009 ، تاجکستان ، دوشنبه ، ص 6 ، با اضافات این قلم .  

 

30  ـ افکار وروزگار امام اعظم از نگاه محققان ، تهیـه کننده : جعفر رنجبر ، سال 2009 ، تاجکستان ، دوشنبه ، ص 12/ 13 ، با اضافات این قلم .

 

31 ـ معجم المصنفین ، مؤلف : شیخ دکتر محمد حسین ذهبی ، متولد 1333ق ./ 1915م مـیلادی ، از استادان دانشگاه الازهرمصر، ص 2/ 53 ببعد .

 

32 ـ رجوع شود بـه کتاب : گرانقدر انیس الاعلام فی نصرة الاسلام نوشتۀ محمّد صادق ارومـی ملقب بـه فخر الاسلام ، تنظیم  کننده :  آقای سید عبدالرحیم خلخالی (البته با کمـی تغییرات جهت ساده و سلیس شدن متن) ص 9/27 .

 

33 ـ رجوع شود بـه کتاب : معجم المصنفین ، مؤلف : شیخ دکتر محمد حسین ذهبی ، متولد 1333ق. / 1915م مـیلادی ، از استادان دانشگاه الازهر مصر، ص 2/ 53 ببعد .

ــ و رسالۀ :  امام اعظم و مذهب حنفی ، پژوهش و نگارنده  : دوکتور غلام غوث خطیبی ، چاپ دوم ، سال 2008 هامبورگ جرمنی  ، ص 34  .

 

34 ـ امام اعظم و مذهب حنفی ، پژوهش و نگارنده  : دوکتور غلام غوث خطیبی ، چاپ دوم ، سال 2008 هامبورگ جرمنی  ، ص 24 .

 

35 ـ « مجموعه وصاياى إمام أعظم أبو حنيفه نعمان  » ، تأليف :مولانا مفتى محمد عاشق الهى بلند شـهرى ، ترجمـه : عبدالله حيدرى .

به دیگران بفرستید

دیدگاه ها درون بارۀ این نوشتهشیعه 24.05.2018 - 19:45
  باسلام ممنون بابت راهنماییتون خدااجرتان بده کـه مارااگاه کردید ازاسلام واقعی

علی 20.11.2017 - 13:58
  بسیـارعالی بود!!! اگرممکن هست کتاب کـه دربردارنده نگرشـهای کلامـی امام اعظم باشد برایم معررفی کنید (فارسی باشد) ممنون مـیشوم

زاهد 20.06.2016 - 02:43
  نام مادرامام اعظم را بسیـارتحقیق وجستجونمودیم پاسخ مثبت دریـافت نکردم امـیدنوشته بعداارسال شود بهترخواهدشد

س. ع. 23.02.2016 - 05:46
  از اساتید امام اعظم نام بردید. نفرمودید کـه امام اعظم پیش کدام استادش بیشترین بهره های علمـی را است. خود امام اعظم به منظور شاگردی نزد کدام استادش افتخار مـی کرده است.

شایـان 21.02.2016 - 19:51
  خوبه

احمدرشادفرزام 12.11.2015 - 18:56
  تشکرازاین معلومات مفید خداوند اجرش رابرای تان دهد 

پهلوی پور 21.10.2015 - 19:59
 از دبیرکل حزب دمکرات حنفی ایران برشما درود.

عبدالحسین ع 21.09.2015 - 18:59
  ازمطالب استفاده کردیم واطلاعاتمون درباره ی برادرهامون(اهل تسنن) زیـادترشد،ب امـیدظهورحضرت صاحب الزمان،یـاعلی ع

ببر حنیف 20.09.2015 - 22:50
  از دبیرکل حزب دمکرات حنفی ایران بر شما درود.

عبدالله 20.09.2015 - 09:59
  قال رسول الله صلی الله تعالی علیـه و سلم تُرفَعُ زِینَةِ الدُّنیـا سَنَةَ خَمسِینَ وَ مَأةٍ حضرت رسول اکرم صلی الله تعالی علیـه و سلم مـی فرمایند: درون سال 150 ه زینت دنیـا برداشته خواهد شد تمام علمای مقدمـین و متأخرین متفق علیـه هستند کـه این حدیث بر امام اعظم ابوحنیفه کوفی رحمة الله علیـه حمل شده و ایشان درون سال150ه وفات نمودند چون تنـها شخصیتی کـه به درجه والا و درجه بلندی از علم دست پیدا د امام اعظم ابوحنیفه بودند کـه هیچ نظیری نداشتند قال رسول الله صلی الله تعالی علیـه و سلم لَوکَانَ الدِّینُ عِندَ الثُّرَیَّا لَذَهَبَ بِهِ رَجُلٌ مِن فَارِسٍ حَتَّی یَتَنَاوَلَهُ پیـامبر اکرم صلی الله تعالی علیـه و سلم مـی فرماید. اگر علم و دانش بر ثریـا(نام ستاره هست که بـه فارسی خوشـه پروین گویندو بـه ترکی اولکِر)هم بود مردی از فارس آن را مـی آموخت تمام علماءمتفق هستند کـه آن شخص حضرت امام اعظم ابوحنیفه کوفی رحمة الله علیـه هست چطور جرأت مـیکنی بـه امام اعظم رحمـه الله توهین رکنی وبگی فقط17 حدیث را قبول داشت امام اعظم بیش از400000هزار حدیث را از پیـامبر حفظ و راوایت کرده اگر تمام علمای جهان امروز را جمع کنیم بـه خاک پای امام اعظم هم نمـیرسند از بیـان خود توبه کنید و از تهمت و بهتان بـه بزرگ ترین مرجع تقلید جهان اسلام دست بردارید

فیض الله ملاخیل 27.06.2015 - 20:16
  سلام.تشکر.اطلاعات بیشتری دراین مورد نیـاز دارم.faizannasar75@gmail.com

نگار 14.03.2015 - 08:39
  خیلی از مطالب زیبا ودلنشینتان سپاس گذارم اگر امکان داره درون زمـینـه مصرف بیت المال از دیدگاه فقه حنفی مطلب بگذارید

محمد امـین 07.03.2015 - 07:26
  سلام علیکم و رحمته الله عزیزان گرامـی درون مورد سایر مسایلی ک دیگر وبلاگ ها هست و بزرگان شیعه اظهار نظر فرموده اند بنده شبهاتی دیده ام از عزیزانی ک درمورد امام اعظم اطلاعات دارند خواهشا تقاظا مـیکنم ک پاسخ سوالم ک درون زمـینـه حدیثی از بخاری صغیر هست ک درون مورد شرور ترین فرزند اسلام درون بخاری از ایشان یـاد شده صحیح یـا نادرست بودن ان را اعلام کنن.اسلام علیکم

عبدالله 22.10.2014 - 07:15
  سلام من یک سوال دارم کـه اسم مبارک مادر امام اعظم چه بود. والسلام.

qiam khan aimaq 31.08.2014 - 13:31
  man bsyer khosh astam ki an ra mebenam and bsyar koub malخmat dadin bsyer kob

فرشید 08.08.2014 - 10:38
  منالله توفیق... منتظرمطالب جدیدتان هستیم. اجرتان با خدا

قاسم 14.05.2014 - 06:37
 من الله توفیقا.مطالب گرانقدری بیـان نموده اید.

عبدالرؤف 10.05.2014 - 03:32
 ماشاالله جزاک الله خیلی عالی

بکتاش 06.03.2014 - 07:43
 مذهب امام ابو حنیفه دارای یک امام هست که خود امام ابو حنیفه است.

حشمت الله 25.02.2014 - 07:10
  سلام، تشکر از معلومات کـه دراین سایت گذاشتین یک سوال داشتم ......... مذهب امام ابوحنفه دارای چند امام است.......  

ایمان 04.02.2014 - 09:56
 خوب

حمـیدالله مبارز 28.08.2013 - 06:38
  مطالب خیلی ها مـهم ودانستنی درین جا ذکرشده بود کـه بعد از مطالعه قبل قبول بنده قرار گرفته است

masood 22.08.2013 - 12:02
  سلام.تشکر.اطلاعات بیشتری دراین مورد نیـاز دارم.www.masoudghiase@yahoo.com

امير 11.09.2012 - 11:44
  خيلي ممنون از وبلاگ جالبتون خداهميشـه شما را ياري دهد

چاریزهی 14.06.2012 - 06:08
 خیلی خوب بود اگه امکانش هست درون مورد داستان های پندآموزشون هم بنوسید

---

[اصول اعتقادی وجهان بینی دینی امام اعظم ابوحنیفه نعمان خوارزمی بسطام]

نویسنده و منبع | تاریخ انتشار: Wed, 01 Aug 2018 22:43:00 +0000

---